Επαιζαν λύρα στα στρατόπεδα των Γερμανών «Το θαύμα του Γκέρλιτς» του Κ. Τουμπέκη αναφέρεται στους Ελληνες αιχμαλώτους του 1916

Π ριν από 90 χρόνια, η γερμανική πόλη Γκέρλιτς (Goerlitz) είχε μια πολυάριθμη ελληνική κοινότητα. Ηταν οι αιχμάλωτοι του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου που είχαν μεταφερθεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της περιοχής. Οι Ελληνες δεν κακοποιήθηκαν. Εμειναν εκεί ώσπου να τελειώσει ο πόλεμος. Ανάμεσα στους τοίχους του στρατοπέδου, όμως, είχε διαδραματισθεί μια συγκινητική ιστορία, άγνωστη στους περισσότερους. Καθώς η Φωνογραφική Επιτροπή του Βασιλείου της Πρωσίας επισκεπτόταν τα στρατόπεδα με σκοπό την ηχογράφηση ξένων μουσικών, οι Ελληνες ήταν μια ενδιαφέρουσα περίπτωση. Οι Γερμανοί άρχισαν να τους κινηματογραφούν και να τους ηχογραφούν καθώς έπιαναν τα όργανα και το τραγούδι. Ελληνες από τη Μακεδονία ή την Κρήτη, αγρότες ή αστοί, ηχογραφήθηκαν με σκοπό να περιληφθούν στο πρωσικό όνειρο για ένα Μουσείο των Φωνών των Λαών. Το Μουσείο δεν έγινε, γιατί τα πολιτικά δεδομένα άλλαξαν μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά οι ηχογραφήσεις διασώθηκαν σε αρχείο του Βερολίνου.Τους ξεχασμένους αυτούς Ελληνες του 1916 ανακάλυψε ο γεννημένος στη Γερμανία, 32χρονος Ελληνας σκηνοθέτης, Κωνσταντίνος Τουμπέκης. Οργάνωσε το υλικό, το μελέτησε, βρήκε απογόνους των αιχμαλώτων, και γύρισε ένα ντοκιμαντέρ με το συναρπαστικό αυτό θέμα. Με τίτλο «Το θαύμα του G?rlitz», το 45λεπτο ντοκιμαντέρ του Κωνσταντίνου Τουμπέκη, παραγωγή της ΕΡΤ με την υποστήριξη τότε του Φώτου Λαμπρινού, στον τομέα ιστορικών ντοκιμαντέρ, προβάλλεται αύριο (8 μ.μ.) στο Ινστιτούτο Γκαίτε. Ο Κωνσταντίνος Τουμπέκης μάς ξεναγεί σε ένα τοπίο που αναδύθηκε από τη λήθη.

Εμεινε στη λήθη 90 χρόνια

— Πώς ήρθε στη γνώση σας αυτό το εκπληκτικό κεφάλαιο των ελληνογερμανικών σχέσεων;

— Ενας παλιός συνάδελφος είχε κάτι ακούσει. Η πληροφορία μιλούσε για ένα παλιό αρχείο, το Lautarchiv, στο Βερολίνο, που περιείχε σχεδόν 4.500 δίσκους, ανάμεσά τους και 70 πολύ παλιές ελληνικές ηχογραφήσεις. Επικοινώνησα με το αρχείο και μελέτησα το υλικό, γραπτό και ηχητικό, πολλές φορές, για να καταλάβω ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι. Ηταν συναρπαστική η επαφή με την ποικιλία και τον όγκο των γραπτών ντοκουμέντων, αλλά και με τον απίστευτο ήχο των πρώτων ηχογραφήσεων. Κυριολεκτικά ανατρίχιασα. Οσο πιο βαθιά έμπαινα στην ιστορία, τόσο πιο πολύ με ενδιέφερε να δώσω μορφή στο πώς και το γιατί της παράδοσης της τέταρτης ελληνικής στρατιάς. Κατά κάποιον τρόπο ξαναζωντάνεψαν οι δικές μου ελληνογερμανικές εμπειρίες, καθώς θεωρώ ότι ένα κομμάτι της φύσης μου διαμορφώθηκε από τους Γερμανούς.

— Δηλαδή αυτό το υλικό όπως το περιγράφετε ήταν γνωστό σε ελάχιστους;

— Οι δίσκοι είχαν ψηφιοποιηθεί πρόσφατα από το Πανεπιστήμιο Humboldt. Κανείς όμως δεν είχε μελετήσει τις εκατοντάδες σελίδες γραπτών ντοκουμέντων. Η περίφημη ηχογράφηση ενός ρεμπέτικου που τραγουδάει ο Απόστολος Παπαδιαμάντης, ανιψιός του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, είχε παρουσιαστεί στη Θεσσαλονίκη πριν από έξι χρόνια. Οπότε, κάποιοι ειδικοί στην Ελλάδα γνώριζαν. Αλλά προς έκπληξή μου κανείς δεν σκάλισε το θέμα πιο βαθιά. Και αυτό είναι που έκανα εγώ. Ημουν τυχερός να συναντήσω έναν επιστήμονα στη Γερμανία που με βοήθησε να εντοπίσω πού είχε διασωθεί το υλικό. Κάποιοι άνθρωποι γνώριζαν κάτι, αλλά κανείς δεν είχε σφαιρική γνώση, ούτε στην Ελλάδα ούτε στη Γερμανία. Από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα είναι η ίδια η πόλη του Γκέρλιτς. Υπάρχει το γερμανικό και το πολωνικό τμήμα. Οι στρατώνες με τους Ελληνες στρατιώτες βρίσκονταν στην πολωνική πλευρά. Σήμερα κανείς δεν ξέρει πού ακριβώς ήταν το στρατόπεδο, εκτός από μία ηλικωμένη γυναίκα που με οδήγησε στα δρομάκια της παλιάς πόλης.

Το ρίσκο της παραγωγής

— Γιατί θελήσατε να κάνετε όλη αυτή την ιστορία ντοκιμαντέρ;

— Από καιρό ήθελα να κάνω ντοκιμαντέρ για τις ελληνογερμανικές προσεγγίσεις. Και βέβαια, όταν είδα τη σημασία αυτών των ηχογραφήσεων κατάλαβα ότι είχα βρει το θέμα μου. Πήρα μόνος μου το ρίσκο της παραγωγής. Η αποφασιστική στιγμή ήταν όταν άρχισα να συναντάω τις οικογένειες στο Γκέρλιτς. Οι προσωπικές ιστορίες τους είναι μερικές φορές απίστευτες. Γρήγορα κατάλαβα ότι έπρεπε να δώσω μάχη με τον χρόνο, καθώς όσοι θυμούνται είναι ήδη πολύ ηλικιωμένοι. Καθώς ο ένας με σύστηνε στον άλλον, έσπαγα το φράγμα ανάμεσα στη Γερμανία και την Ελλάδα. Αυτό κράτησε δύο χρόνια και θα συνεχιστεί και στο μέλλον. Είμαι πολύ συνδεδεμένος με τις οικογένειες αυτές. Σκοπός μου ήταν να αφηγηθώ αυτή τη συναρπαστική ιστορία, καθώς η Γερμανία και η Ελλάδα δεν συνδέονται και με πολλά ευχάριστα επεισόδια, έτσι δεν είναι; Ετσι, λοιπόν, το «Θαύμα του Γκέρλιτς» είναι η δική μου συμβολή στο να βρω εναλλακτικούς δρόμους μιας κοινής ιστορίας. Γνωρίζετε τη συμβολή του καθηγητή August Heisenberg; Τον θεωρώ ένα από τα δέκα πιο σημαντικά πρόσωπα του 20ού αιώνα στις γερμανοελληνικές σχέσεις. Θέλησα να χαρίσω την ελευθερία σε αυτές τις ηχογραφήσεις και να τις κάνω να ακουστούν στην Ελλάδα, στο ραδιόφωνο, στα σχολεία. Καθώς μελετούσα το υλικό σκεφτόμουν τη διαμάχη Βενιζέλου - Κωνσταντίνου. Δεν σημαίνει τίποτα αν τη δεις κάτω από ένα ευρύτερο πρίσμα. Ποιος θα το ’λεγε ότι η διαμάχη Βενιζέλου - Κωνσταντίνου θα ήταν κατά μία έννοια αυτή που γέννησε αυτήν την καταπληκτική συλλογή ελληνικής μουσικής; Δεν είναι τραγικό στην κυριολεξία;

—Ποιοί ήταν αυτοί οι Ελληνες που κινηματογραφήθηκαν;

— Οι περισσότεροι στρατιώτες δεν ήξεραν γραφή και ανάγνωση. Αυτό είναι σαφές στα τεκμήρια. Πολλοί ήταν νησιώτες ή από την Πελοπόννησο και τη Στερεά αλλά και από τις άλλες περιοχές που είχαν ελευθερωθεί. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση ενός νέου στρατιώτη από την Κρήτη, καθώς η μορφή του έχει αποτυπωθεί στη μοναδική φωτογραφία που διασώθηκε από τις ηχογραφήσεις. Επίσης μου αρέσει ένας άλλος από την Αρτα, που τραγουδάει πολύ ωραία αμανέδες. Υπάρχει επίσης ένας τραγουδιστής από τη Μικρά Ασία, που είχε πιθανόν βυζαντινή εκπαίδευση γιατί ψέλνει θαυμάσια. Οι αγαπημένοι μου είναι οι ερμηνευτές του PK933 και του ΡΚ1004, ο πρώτος και ο τελευταίος δίσκος που ηχογραφήθηκαν. Ο ΡΚ1004 είναι ο Απόστολος Παπαδιαμάντης που προανέφερα. Ο πρώτος είναι ο Παναγιώτης Καραμερτζάνης, ο οποίος –αργότερα, μετά την επιστροφή του– έγινε δικηγόρος και διατήρησε γόνιμες επαφές στη Γερμανία. Ενα πολύ ζωηρό παράδειγμα της θετικής επίδρασης που είχε εκείνη η παραμονή στο στρατόπεδο στη διαμόρφωση της αντίληψης κάποιου. Ενας στρατιώτης που ήταν πολύ μορφωμένος ήταν ο Χρήστος Θεοφιλίδης. Ηταν αξιωματικός. Η καριέρα του σημαδεύτηκε από τις προσπάθειές του να φροντίσει τους στρατιώτες του. Εχουμε μια κοινωνία δύο τάξεων. Βρήκα αρκετό υλικό που δείχνει ότι ακόμη και οι Γερμανοί που είχαν σαφείς ιεραρχήσεις αντιμετώπιζαν με έκπληξη τον αυστηρό κοινωνικό διαχωρισμό μέσα στο σώμα των Ελλήνων στρατιωτών.

Αμανέδες και παραδοσιακά

— Τι είδους τραγούδια έπαιζαν;

— Ανάμεσα στους 70 δίσκους έχουμε επτά ηχογραφήσεις τραγουδιών. Ολες οι άλλες ηχογραφήσεις είναι διάλεκτοι, παραμύθια, κουτσομπολιά κ.ά. Στα τραγούδια έχουμε αμανέδες, δύο κλασικά βυζαντινά τραγούδια, ένα ρεμπέτικο με μπουζούκι, μία κρητική λύρα, δύο πολύ ενδιαφέροντα μοιρολόγια από τη Μάνη: παραδοσιακά, πολύ ωραία να τα ακούς, καθαρά χωρίς επιτήδευση, απόλυτα αγνά. Η ψηφιοποίηση θα ολοκληρωθεί σε δύο χρόνια. Περιμένω γύρω στα 70 τραγούδια, πολλά σόλο όργανο με μαντολίνο, φλογέρα από την Αρτα και πιθανώς μπαγλαμά. Αυτό θα είναι μία ακόμη παγκόσμια πρωτιά. Αλλά θα δούμε πώς θα πάει...

— Το ήξεραν ότι τους ηχογραφούσαν; Ηταν σκηνοθετημένες οι ηχογραφήσεις;

— Ο Heisenberg τα είχε οργανώσει όλα προσεκτικά όταν ήρθε η ώρα να ηχογραφήσει τους στρατιώτες. Οι ηχογραφήσεις έγιναν στο στρατόπεδο. Βεβαίως υπήρχε στρατιωτική μπάντα που έπαιζε αρκετά συχνά σε ειδικά διαμορφωμένη σκηνή. Αλλά η φιλοδοξία τώρα ήταν η όσο το δυνατόν πιο φυσική ηχογράφηση. Για λόγους οικονομικούς οι ηχογραφήσεις έγιναν στο στρατόπεδο. Και οι 140 έγιναν μεταξύ 12 και 17 Ιουλίου 1917. Είναι φανερή η τέλεια οργάνωση εκ μέρους των Γερμανών. Ηχογραφούσαν όλη μέρα. Ηχογραφούσαν, έγραφαν, ηχογραφούσαν, έγραφαν. Οι στρατιώτες είχαν ήδη πολύ καλές σχέσεις με τους Γερμανούς με τους οποίους συνομιλούσαν, όπως με τον Heisenberg. Είχε αρχίσει να δουλεύει με τους στρατιώτες πολλές εβδομάδες πριν. Ετσι ώστε όταν άρχισε η διαδικασία της ηχογράφησης όλοι γνώριζαν ποιο ήταν το ζητούμενο.